ربا یا نزول خواری و شرایط اثبات و شکایت از آن

یکی از مسائل و مشکلاتی که همیشه در اقتصاد و جامعه وجود داشته و با رکود اقتصادی و وضعیت بد اقتصاد کشور تشدید و ترویج هم می شود، مساله دریافت و پرداخت ربا و انجام معاملات ربوی است.

با توجه به اینکه ربا و نزول خواری در قوانین ایران جرم محسوب می شود، در این مطلب، در مورد مسائل حقوقی مربوط به این جرم توضیحاتی از سوی گروه وکلای حامیان عدالت جهت آشنایی خوانندگان با این موضوعات ارائه می شود.

تعریف ربا و معامله ربوی

ربا از مفاهیمی است که در میان مردم با نام هایی مانند: نزول، بهره و سود نیز شناخته می شود و در مفاهیم دینی از گناهان کبیره محسوب می شود و بسیار در مذمت آن صحبت شده است تا جایی که در حکم جنگ با خدا اعلام شده است.

با توجه به دستورات و احکام اسلامی که در مورد ربا و نزول خواری وجود دارد و از آنجا که در ایران قوانین در مطابقت با احکام اسلامی تصویب می شوند، این رفتار نیز جرم انگاری شده و قوانینی برای مقابله و مجازات آن مقرر شده است.

اگر دو یا چند نفر بر اساس قراردادی که بصورت کتبی یا شفاهی بین خودشان منعقد می شود، توافق کنند که جنسی را در برابر همان جنس معامله کنند اما به شرط اینکه اضافه ای بر آن دریافت کنند یا مبلغی را به عنوان قرض پرداخت می کنند و در زمان بازپرداخت، مبلغ مشخصی سود هم برای آن دریافت می کنند، چنین توافقی یا معامله ای «ربا» یا «معامله ربوی» نامیده می شود.

بنابراین دریافت ربا یا رباخواری معمولا به این صورت انجام می شود که شخصی به دیگری مبلغی قرض می دهد و در مقابل آن شرط می کند که مبلغ بیشتری دریافت کند. اما اگر طرف مقابل به‌ صورت اختیاری مبلغ یا جنس اضافه در مقابل مبلغ و جنس دریافتی بپردازد، این عمل ربا نیست.

ربادهنده به کسی گفته می شود که پول را می گیرد و سود یا همان بهره و ربا را می پردازد و رباگیرنده یا در اصطلاح عامه نزول خوار به کسی گفته می شود که پول را می دهد و سود و بهره آن را دریافت می کند.

انواع معاملات ربوی

معاملات ربوی به دو نوع ربای معاملی و ربای قرضی تقسیم می شود.

ربای معاملی به هر نوع معامله ای از قبیل بیع، صلح، هبه معوضه و …  گفته می شود که جنس و کالایی در برابر جنس و کالای دیگری در مقابل دریافت میزان اضافه معاوضه می شود، در حالی که هر دوی این اجناس از یک نوع و کیفیت هستند.

مثلا گندم در برابر گندم یا برنج در برابر برنج. در این معامله میزانی که شرط می شود به صورت اضافی و به عنوان سود دریافت شود ربا محسوب می شود.

اما ربای قرضی به این نحو است که یک نفر با واسطه یا بدون واسطه، مبلغ مشخصی پول به دیگری قرض می دهد و توافق می کنند که بعد از مدتی و یا بصورت ماهیانه مبلغ اصلی به همراه سود و بهره اضافه مشخصی به صاحب پول برگردانده شود.

شرایط تحقق جرم ربا

 توافق و تراضی طرفین معامله:

این توافق می تواند به صورت کتبی و یا شفاهی باشد و توافقی در جهت پرداخت سود و بهره اضافه بر مبلغ اصلی یا جنس مورد نظر است.

شرط اضافه:

یعنی در توافق طرفین بهایی اضافه و قابل توجه، به بدهی یا جنس اصلی اضافه شود.

دریافت سود توسط ربادهنده یا نزول خوار:

یعنی مبلغ اضافی حتما باید توسط ربادهنده دریافت شود. بدون قبض سود، ربا محقق نمی شود.

جرم و مجازات نزول خواری از منظر قانون

احکام اسلامی ربا خواری را چه برای دریافت کننده ربا چه برای ربا دهنده، حرام دانسته است و به همین جهت در قوانین ایران نیز این رفتار جرم دانسته شده است.

با توجه به اینکه در قانون مدنی (ماده 10) و قواعد عمومی تعهدات، مشروع بودن جهت معامله، یکی از شرایط صحت معامله است. به همین جهت ربا به دلیل نامشروع بودن، باعث بطلان عقد و عدم صحت معامله می شود.

به عنوان مثال اگر کسی مبلغی را به دیگری به عنوان قرض بدهد و شرط کند که بصورت ماهیانه با سود و بهره مشخص آن را پس بگیرد و طرف مقابل آن رقم را پرداخت نکند، نمی توان از دادگاه الزام بدهکار را درخواست کرد چون این قرارداد به جهت نامشروع بودن آن، اعتباری ندارد.

در ماده ۵۹۵ قانون مجازات اسلامی، ربا و انجام معاملات ربوی جرم انگاری شده است. در این ماده بیان شده است که: هر نوع توافقی بین دو یا چند نفر تحت هر قراردادی از جمله: بیع، قرض، صلح و مانند آن منعقد شود که جنسی را با شرط اضافه نمودن با همان جنس مکیل و‌ موزون معامله شود و یا اضافه بر مبلغ پرداختی، مبلغی دریافت شود، این عمل ربا محسوب می شود و جرم است.

مرتکبین اعم از ربادهنده، ربا گیرنده و واسطه بین این افراد، علاوه بر رد اضافه مال به صاحب آن، به 6 ماه تا 3 سال حبس و تا ۷۴ ضربه شلاق و همچنین معادل مال مورد ربا به عنوان جزای نقدی محکوم ‌می شوند.

در تبصره یک این ماده آمده است که در صورت معلوم نبودن صاحب مال، مال از مصادیق اموال مجهول‌ المالک محسوب می شود و در اختیار ولی فقیه قرار می گیرد.

در تبصره دو این ماده آمده است که وجود اضطرار در ربادهنده باعث معافیت او از مجازات می شود. (اما در مورد رباگیرنده صحبتی نشده پس در هر حال مجرم است مگر اینکه عوامل رافع مسئولیت داشته باشد)

طبق تبصره سه این ماده نیز، وجود چنین قراردادی بین پدر و فرزند و یا زن و شوهر و یا دریافت ربا از کافر توسط مسلمان، مشمول مقررات این ماده نخواهد بود.

لازم به ذکر است در مورد این جرم و مجرمان آن شامل ربادهنده و رباگیرنده و اگر واسطه ای وجود دارد، جمع مجازات های مذکور در این ماده اعمال می شود یعنی همه مجازات های تعیین شده در این ماده شامل حبس، شلاق و جزای نقدی با هم اجرا می شوند.

شلاق از یک تا 74 ضربه می تواند تعیین شود و مورد جزای نقدی نیز همه مجرمان باید به اندازه مال مورد ربا، آن را بپردازند یعنی اگر مال مورد ربا 10 میلیون باشد هرکدام باید 10 میلیون جزای نقدی بپردازند.

تفاوت معامله ربوی و معاملات غیر ربوی

یک معامله ربوی به این صورت است که طرفین در سود و زیان حاصل از قرارداد شریک نمی شوند بلکه یکی از طرفین می خواهد سود قطعی ببرد.

مثلا در جایی که یک نفر 500 میلیون تومان به برای انجام یک فعالیت اقتصادی قرض دیگری بدهد و بعد دو طرف توافق کنند که قرض گیرنده بصورت ماهیانه مبلغی از پول به همراه سود مشخص آن را پس بدهد. این قرارداد تحت عنوان ربا و نزول خواری شناخته می شود.

در حالی که اگر طرفین توافق کنند که در سود و زیان حاصل از آن فعالیت اقتصادی شریک و سهیم باشند و آن سود یا ضرر را را بین یکدیگر تقسیم کنند. این رفتار از مصادیق جرم ربا و انجام معامله ربوی نخواهد بود.

بنابراین شرط وقوع یک معامله ربوی(kc,g o,hvd)  و تفاوت معامله ربوی و غیر آن، دریافت سود یا مبلغ اضافی بر بدهی اصلی، یا جنس بیشتر بدون انجام هیچ کار اضافی است.

دعاوی ربوی و دادخواست ابطال معاملات ربوی

کسی که ربا داده است یعنی مال خود را به عنوان سود و بهره و ربا به رباگیرنده داده است می تواند با طرح یک شکایت کیفری با عنوان ربا خواری و اثبات ربوی بودن معامله علیه او شکایت کند.

با طرح این شکایت، علیه رباگیرنده شاکی می تواند حکم محکومیت کیفری او را بگیرد و با استفاده از این حکم دادخواست خود را مبنی بر ابطال معامله یا بطلان معامله ربوی را در دادگاه حقوقی مطرح کند.

بنابراین برای ابطال یک معامله ربوی شاکی ابتدا باید شکایت کیفری خود با موضوع رباخواری را مطرح کند و بعد به وسیله دریافت آن حکم، دادخواست خود را در دادگاه حقوقی برای ابطال معامله مطرح کند.

برای اثبات این جرم می شود از شهادت شهود یا اسناد و مدارک دیگری استفاده کرد. اما اثبات آن معمولا بسیار سخت است چرا که معمولا ربادهنده یا نزول خوار قراردادی امضا نمی کند و در مقابل چک یا سفته دریافت می کند تا بتواند با استفاده از آن علیه رباگیرنده اقدام قانونی انجام دهد

وکیل ربا و نزول خواری

با توجه به عواقب سوء و پیامدهای مخربی که این جرم بر اقتصاد جامعه دارد، از جرائم غیر قابل گذشت محسوب می شود و برای پیگیری نیاز به شاکی خصوصی ندارد و دادستان می تواند شخصا دستور تعقیب طرفین را بدهد.

با توجه به حساسیت موضوع، افرادی که به نوعی در این دعاوی نیاز به طرح شکایت و یا دفاع از حق و حقوق خود دارد بهتر است قبل از هر اقدامی به یک وکیل  ربا یا نزول خواری متخصص در امور ربا و معاملات ربوی مراجعه کنند تا بتوانند مراحل طرح دعوی یا پیگیری پرونده را سریع تر و راحت بگذرانند

گروه وکلای حامیان عدالت آماده ارائه خدمات حقوقی با حضور وکلای متخصص در زمینه امور مالی و انجام کلیه خدمات مربوط به دعاوی ربا، نزول و معاملات ربوی از طرح و پیگیری دعاوی تا انجام دفاعیه و پیگیری اجرای حکم به شهروندان محترم می باشد.